Η πανδημία και οι φιλάνθρωποι

Δημοσθένης Παπαδάτος- Αναγνωστόπουλος

Matthew Bishop – Michael Green, Philanthrocapitalism: How the Rich Can Save the World (Φιλανθρω-καπιταλισμός: Πώς οι Πλούσιοι Μπορούν να Σώσουν τον Κόσμο), AC Black 2008, σελ. 292

Την τάση αυτή δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε: Στις 19.3.2020 το Ίδρυμα Λάτση ενίσχυσε με τεχνολογικό εξοπλισμό το Θριάσιο της Ελευσίνας, νοσοκομείο αναφοράς για τον κορονοϊό. Τα Ελληνικά Πετρέλαια ανακοίνωσαν δωρεά στο ΕΣΥ ύψους 8 εκ. ευρώ. Στα τέλη Μάρτη, χάρη σε δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση και της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών, ξεκίνησε η τμηματική παραλαβή από την Κίνα 13.5 εκ. χειρουργικών μασκών και υλικού ατομικής προστασίας. Λίγες μέρες αργότερα, ο εφοπλιστής Γιώργος Προκοπίου προχώρησε κι αυτός σε δωρεά 2.5 εκ. προστατευτικών γαντιών, 130.000 αδιάβροχων στολών και 30.000 προστατευτικών στολών για την ενίσχυση των νοσοκομείων της χώρας.

Εστιάζοντας τη δική της δραστηριότητα (όχι αναπάντεχα…) στη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη, η «Ελληνικός Χρυσός» ανακοίνωσε στις 9.4.2020 μια εντυπωσιακή σειρά δωρεών από το ταμείο αρωγής ειδικά για την πανδημία: ψηφιακή ακτινολογική μονάδα για το ΑΧΕΠΑ, 6 φορητούς παρακλίνιους αναπνευστήρες αξίας 51.3 εκ. στο Γενικό Νοσοκομείο Χαλκιδικής, 1.000 προστατευτικές ασπίδες προσώπου για τα νοσοκομεία ΓΝΧ Πολυγύρου και ΑΧΕΠΑ, 1000 προστατευτικές φόρμες για το ΑΧΕΠΑ και το Γενικό Νοσοκομείο Χαλκιδικής, δωρεά μέσων ατομικής προστασίας στην Διεύθυνση Αστυνομίας Χαλκιδικής.

Φιλανθρω-καπιταλισμός α λα ελληνικά

Τη μεγάλη διαφορά την κάνει, ωστόσο, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ανακοινώνοντας στις 7.4.2020 τη «Διεθνή Πρωτοβουλία Δράσης για τον COVID-19»: μια δωρεά 100 εκ. δολαρίων για «να βοηθήσουμε την ιατρική έρευνα» και «να αντιμετωπίσουμε το πλήθος των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων που έχει επιφέρει […] η πανδημία σε όλες τις χώρες». Στην Ελλάδα, 11 εκ. ευρώ του Ιδρύματος θα πάνε στους «ήρωες της πρώτης γραμμής» (Καθημερινή 2.5.2020): σε 5.000 νοσηλευτές, γιατρούς και προσωπικό καθαριότητας νοσοκομείων. Αλλά η πρωτοβουλία του Ιδρύματος, που δραστηριοποιείται ούτε λίγο ούτε πολύ σε 120 χώρες (!), δεν αφορά μόνο τη χώρα μας: 31.17 εκ. δολάρια της πρώτης δόσης θα μοιραστούν, με 35 δωρεές, σε 23 χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής, και στις ΗΠΑ.

Αναγκαία σημείωση: Απ’ όταν ιδρύθηκε, το 1996 –ιδίως όμως με την «Πρωτοβουλία για την Υγεία», που στη διετία 2018-2020 ξεπέρασε στην Ελλάδα τα 400 εκατ.[1] –, το «Σταύρος Νιάρχος» έχει βάλει τον πήχη πολύ ψηλά: ανέλαβε την κατασκευή και τον εξοπλισμό τριών νέων νοσοκομείων ως το 2025 (Κομοτηνή, Σπάρτη, Πανεπιστημιακό Παιδιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ΙΣΝ)· την ενίσχυση του ΕΚΑΒ με δύο νέα ελικόπτερα και δύο νέα αεροπλάνα (για την αεροδιακομιδή ασθενών σε όλη τη χώρα και στην Ευρώπη)· την προμήθεια τεσσάρων τομογράφων σε τέσσερα περιφερειακά νοσοκομεία της χώρας· και παροχή, μέσω ΜΚΟ, υπηρεσιών υγείας σε δομές προσφύγων. Όλα αυτά, εννοείται, πέρα από την ανάληψη της Εθνικής Βιβλιοθήκης, την εμπλοκή του Ιδρύματος στη δασοπυρόσβεση και τις δραστηριότητές του Κέντρου Πολιτισμού.

Φιλανθρωκαπιταλιστές και υγεία

Η ανάμειξη φιλάνθρωπων καπιταλιστών στην υγεία δεν είναι φυσικά ούτε τωρινή, ούτε αποτελεί δική μας πρωτοτυπία: το Ίδρυμα Μπιλ Γκέιτς είναι «σημαιοφόρος» της τάσης αυτής. Σήμερα, όμως, η πολιτική σημασία αυτής της ανάμειξης είναι πολύ μεγαλύτερη: Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, όπου και καταγράφονται τα περισσότερα κρούσματα και οι περισσότεροι θάνατοι από τον κορονοϊό (ΕCDC & Εφημερίδα των Συντακτών, 27.4.2020), όλοι ομολογούν την αντίφαση: «το περιμέναμε, αλλά ήμασταν ανέτοιμοι»[2]. «Παραδόξως», ακριβώς στις ανέτοιμες ΗΠΑ και Ευρώπη είναι που δραστηριοποιούνται οι περισσότεροι φιλάνθρωποι καπιταλιστές, με βασικό πεδίο δράσης …την υγεία (βλ. στοιχεία ΟΟΣΑ: OECD 2018, Survey on Private Philanthropy for Development 2013-15: Data questionnaire – BMGF = Bill & Melinda Gates Foundation).

Σήμερα, λοιπόν, μια σειρά από ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν να αντιστρέψουν τις τάσεις αυτές, επαναφέροντας υπό κρατικό έλεγχο μια σειρά τομείς κρίσιμους για τη δημόσια υγεία: Ισπανία και Ιρλανδία εθνικοποιούν προσωρινά τα ιδιωτικά νοσοκομεία τους, η Γαλλία επιτάσσει τα αποθέματα μασκών προσώπου, Καναδάς, Ουκρανία και Βόρεια Μακεδονία προχωρούν γρήγορα στην έγκριση φαρμάκων, Λετονία, Μάλτα, Ρουμανία, Πολωνία και Ρωσία απλοποιούν το σύστημα δημοσίων συμβάσεων· στη δε υπερ-«αποκεντρωμένη» Ιταλία, το κράτος αναλαμβάνει πλέον πιο παρεμβατικό ρόλο στην υγεία[3]. Στον αντίποδα, λοιπόν, της γενικής τάσης, η συστηματική ανάμειξη φιλανθρωπο-καπιταλιστών εγείρει το προφανές ζήτημα: ποιος εγγυάται την υγεία; Είναι αυτή κοινωνικό δικαίωμα – ή ανήκει στη δικαιοδοσία της ιδιωτικής φιλανθρωπίας; Να ευγνωμονούμε τους φιλάνθρωπους καπιταλιστές ή να τους καταγγέλλουμε;

Τι είναι, λοιπόν, ο φιλανθρω-καπιταλισμός;

Το 2008, ο Μάθιου Μπίσοπ, αρχισυντάκτης του Economist, και ο Μάικλ Γκρην, οικονομολόγος με μακρά θητεία στην επίβλεψη προγραμμάτων αρωγής και ανάπτυξης στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών, εισήγαγαν τον όρο «φιλανθρω-καπιταλισμός» για να περιγράψουν μια νέα εποχή στην ιστορία της ιδιωτικής φιλανθρωπίας. Φιλανθρωπία, φιλάνθρωποι ιδιώτες και «εταιρική κοινωνική ευθύνη» υπήρχαν και πολύ νωρίτερα: η διαφορά με τον «φιλανθρω-καπιταλισμό» είναι ότι ο τελευταίος οργανώνει το φιλανθρωπικό έργο του βάσει σχεδιασμών και τεχνογνωσίας που έρχεται από τις πολυεθνικές επιχειρήσεις – με την πεποίθηση ότι μόνο οι φιλανθρω-καπιταλιστές είναι σήμερα σε θέση να λύσουν μεγάλα προβλήματα, δουλεύοντας «για το καλό της ανθρωπότητας».

Οι Μπίσοπ και Γκρην διακρίνουν, έτσι, πέντε «εποχές» φιλανθρωπίας. Η πρώτη μετά την επιδημία πανούκλας «Μαύρος Θάνατος» (1347-1450), που εξολόθρευσε το 1/3 του πληθυσμού της Ευρώπης: λίγες δεκαετίες μετά, οι τότε ανερχόμενοι έμποροι αύξησαν τις δωρεές στην Αγγλία πάνω από 50% στο διάστημα 1573-1597. Η δεύτερη περίοδος είναι στα χρόνια της ανάδυσης του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού (και ιδίως μεταξύ 1719 και 1746), όταν χτίζονται στην Αγγλία τα πρώτα ιδιωτικά νοσοκομεία με ιδιωτικές συνδρομές: Ουεστμίνστερ (1719), Σεντ-Τζορτζ (1733), Ουίντσεστερ (1736), Λονδίνο (1740), Μίντλεσεξ (1746). Μια τρίτη εποχή είναι αυτή που ακολουθεί τη Βιομηχανική Επανάσταση (μέσα 1880 και μετά). Και την τέταρτη εποχή εγκαινίασαν ο Άντριου Κάρνετζι (καλώντας τους πλούσιους της εποχής να κάνουν φιλανθρωπίες μέσα από συστηματικές κοινωνικές επενδύσεις, και όχι τυχαίες αγαθοεργίες· βλ. The Gospell of Health, 1889) και οι Ροκφέλερ, στις αρχές του 20ού αιώνα (περνώντας από τα πετρέλαια στη φιλανθρωπία, και ειδικά στην υγεία). Ο φιλανθρωκαπιταλισμός, λοιπόν, είναι φιλανθρωπία «πέμπτης γενιάς», που εκτοξεύτηκε στις δεκαετίες 1990 και 2000, αξιοποιώντας τις ιδιωτικοποιήσεις, την απορρύθμιση των δημοσίων υπηρεσιών και τις περικοπές φόρων της δεκαετίας του ’80, καθώς και την άσκηση μονοπωλιακών πρακτικών από επιχειρηματικούς κολοσσούς όπως η Microsoft του Γκέιτς.

Γιατί υπάρχουν φιλανθρω-καπιταλιστές;

Ποια είναι, όμως, τα κίνητρα αυτής της δραστηριότητας; Αξιοποιώντας συνεντεύξεις με ανθρώπους όπως ο Γκέιτς, ο Κλίντον, ο Μπόνο κ.α, οι Μπίσοπ και Γκρην αναφέρουν τα βασικότερα: ο αλτρουισμός και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των δωρητών· οι παραδοσιακές οικογενειακές αξίες που συμμερίζονται και, για κάποιους, κάποιες «οριακές» εμπειρίες στη ζωή· η ματαιοδοξία και η ανάγκη τους για προβολή· η ενοχή για τον πλούτο που κατέχουν· η αναζήτηση νοήματος στη ζωή τους· ένα κάποιο αίσθημα ευθύνης. Αλλά και πιο υλικά κίνητρα, όπως η φοροαποφυγή και άλλα προνόμια που διασφαλίζουν τα κράτη, στο όνομα της δημιουργίας «φιλικού για δωρεές περιβάλλοντος».

Ποιο είναι το πρόβλημα με τους φιλανθρωκαπιταλιστές;

Οι Μπίσοπ και Γκρην γράφουν με εντιμότητα ένα βιβλίο που διαβάζεται από ευρύ κοινό, παίρνοντας υπόψη μέρος της κριτικής: πρόκειται για βιβλίο που θα άξιζε να μεταφραστεί. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, γράφουν από τη σκοπιά των δωρητών και για τη βελτίωση μιας πρακτικής που υποστηρίζουν. Τι λόγους έχει, λοιπόν, να απορρίπτει κανείς τον φιλανθρωκαπιταλισμό;

Με βάση την εμπειρία ειδικότερα στην υγεία, οι φιλανθρωκαπιταλιστές ενδιαφέρονται περισσότερο για τη δημιουργία θετικής εικόνας για την επιχείρησή τους και την αντίκρουση αρνητικών αναφορών, παρά για τα εθνικά συστήματα υγείας: ο Μπιλ Γκέιτς έχει δηλώσει ότι «είναι αναφανδόν “κατά” των συστημάτων υγείας [καθώς] είναι μια τέλεια σπατάλη χρημάτων [και] δεν υπάρχουν στοιχεία ότι έχουν αποτέλεσμα»[4]. Για τους φιλανθρωπο-καπιταλιστές, η επίλυση προβλημάτων υγείας είναι κυρίως ζήτημα τεχνολογίας. Επιδιώκουν συμμαχίες με κρατικούς παράγοντες και τη δημιουργία σχέσεων εξάρτησης: οι δωρεές τους δεν αφορούν προτεραιότητες δημόσιας υγείας που καθορίζονται δημοκρατικά, και εξυπηρετούνται από τη φορολογία – στην πραγματικότητα εξυπηρετούν τη δική τους ατζέντα[5] (εξού, για παράδειγμα, η χρηματοδότηση νοσοκομείων, αντί για την ενίσχυση της πρωτοβάθμιας φροντίδας). Η ισχύς του φιλανθρωκαπιταλισμού είναι, σε τελική ανάλυση, η φοροασυλία που εξασφαλίζει από κυβερνήσεις και η φοροαποφυγή, καθώς τα μεγάλα ιδρύματα συνδέονται με εταιρείες off-shore.

Το πρόβλημα φαίνεται πιο καθαρά από ευρύτερη οπτική: απέναντι στους διαβόητους «Νόμους για τους Φτωχούς» (1601 και 1834), που στον φιλελεύθερο αγγλοσαξονικό κόσμο σήμαναν το πέρασμα από την εκκλησιαστική στην κρατική φιλανθρωπία, ένα τμήμα της Ευρώπης κατοχύρωσε τα κοινωνικά δικαιώματα με επαναστάσεις, ως κρατικά εγγυημένα δικαιώματα, ενάντια στη φιλανθρωπία. Ο φιλανθρωκαπιταλισμός δεν είναι, λοιπόν, πρόοδος. Είναι ιστορικό πισωγύρισμα, με την αρωγή των κυβερνήσεων. Αν οι φιλανθρωκαπιταλιστές είναι τόσο φιλάνθρωποι, γιατί δεν φορολογούνται; Ας το πω με τον τρόπο του περιοδικού Conversation: θα μας πάρει καιρό να πενθήσουμε τους νεκρούς της πανδημίας και να γιορτάσουμε αυτούς που μας βοήθησαν να σώσουμε ανθρώπους, όπως οι Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς. Τότε, όμως, θα πρέπει και να αναρωτηθούμε: γιατί η σωτηρία μας να εξαρτάται από την αλόγιστη σπατάλη δισεκατομμυριούχων, αντί για μια διαφανή και επαρκή χρηματοδότηση των δημόσιων υπηρεσιών;


  1. «Πρωτοβουλία για την Υγεία ΙΣΝ: Προσφέροντας Καλύτερες Υπηρεσίες Υγείας για μια Καλύτερη Ζωή», 8.2.2020 διαθέσιμο εδώ
  2. Βλ. ενδεικτικά το άρθρο του Χρήστου Λυντέρη, καθηγητή Κοινωνικής Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο St Andrews (Καθημερινή 3.5.2020) και τη συνέντευξη του ιστορικού Μάικ Ντέιβις («Νησίδες», Εφημερίδα των Συντακτών, 2.5.2020).
  3. World Health Organization – COVID-19 Health System Response Monitor, “How are countries centralizing governance and at what stage are they doing it?” 19.4.2020 διαθέσιμο εδώ
  4. Jens Martens and Karolin Seitz, “Philanthropic Power and Development: Who shapes the agenda?”, Global Policy Forum, 2015.
  5. David Stuckler et al., “Global Health Philanthropy and Institutional Relationships: How Should Conflicts of Interest Be Addressed?”, PLOS Medicine, 8 (4), 2011.