Γεωργία Μούκα
Εξ Αποστάσεως -το νέο συστημικό μοντέλο εκπαίδευσης
Ως γνωστό κάθε μορφή επικοινωνίας, σύμφωνα με τον Marshall McLuhan (το Μέσο είναι το Μήνυμα), αποκτά την εικόνα και τα χαρακτηριστικά του μέσου που τη μεταφέρει. Επειδή το μέσο όμως, όπως επίσης και η εκπαιδευτική πρακτική, δεν υπάρχουν σε κοινωνιολογικό και ιδεολογικό κενό έτσι και τα χαρακτηριστικά τους δεν είναι ουδέτερα, οροθετούνται σε συγκεκριμένη ιστορική στιγμή και νοηματοδοτούνται ιδεολογικά από την κοινωνικό- πολιτική πραγματικότητα αυτού που το χρησιμοποιεί ή αυτού που το διαθέτει. Άρα η εικόνα και τα μηνύματα που κάθε φορά μεταφέρουν είναι ιδεολογικά και πολιτικά προσδιορισμένα. Έτσι λοιπόν και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση (ΕΑΕ) αποκτά διαφορετική ιδεολογική βαρύτητά, όταν τα εργαλεία της προτείνονται από την πολιτεία ως παιδαγωγικό μοντέλο εκπαίδευσης με νομιμοποιητικές διαδικασίες και άλλη ιδεολογική βαρύτητα αποκτά, όταν τα εργαλεία της χρησιμοποιούνται, ως συμπληρωματικό μέσο διδασκαλίας, για διαπιστωμένες ανάγκες, από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό της τάξης.
Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ποια είναι η ιδεολογική βαρύτητα της ΕΑΕ. όταν προσδιορίζεται ως μοντέλο εκπαίδευσης και ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά της που μπορούν να αποτελέσουν εργαλειακή φαρέτρα και να ενδυναμώσουν, τα προσδοκόμενα μιας νεοφιλελεύθερης εκπαιδευτικής πολιτικής στα πλαίσια του καπιταλιστικού κράτους καθιστώντας την ιδεολογικά αμφισβητήσιμη, ως ορθό παιδαγωγικό μοντέλο εκπαίδευσης.
Στο νεοφιλελεύθερο στάδιο του καπιταλισμού που βρισκόμαστε όπου τα συμφέροντα του κεφαλαίου διαρκώς όχι μόνο αυξάνονται αλλά και εξαπλώνονται, διαφαίνεται η αναγκαιότητα διαμόρφωσης συγκεκριμένου είδους ανθρώπου (homo economicus), ο οποίος και θα αποτελέσει τον παγκόσμιο πολίτη, στο σύστημα του καπιταλισμού (Hutton & Giddens, 2001, Μπέλλου 2001, Bourdieu, 2017). Ο homo economicus είναι ευέλικτος και ευπροσάρμοστος στις μεταβαλλόμενες ανάγκες του παγκόσμιου καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας, της ανεργίας και της υποαπασχόλησης (Macedo, 2010), είναι ορθολογικός, επιδιώκει το ατομικό του συμφέρον και μεγιστοποιεί τη χρησιμότητά του στον βαθμό που ικανοποιεί τις ανάγκες του. Σε επίπεδο κράτους και κοινωνικών δομών εκλαμβάνεται ως αυτεξάρτητο οικονομικό αντικείμενο ενώ του καλλιεργείται η νοοτροπία της ατομικής ευθύνης έτσι ώστε οι απαιτήσεις του από τις κρατικές παροχές στο «κοινωνικό κράτος πρόνοιας» να είναι ελάχιστες (Read, 2009: 26-27. Μανιάτης, 1989).
Και εδώ έρχεται η ΕΑΕ ως μοντέλο εκπαίδευσης, καθώς λόγω της δομικής και λειτουργικής φύσης των εργαλείων της, έχει τη δυνατότητα διαμόρφωσης του συγκεκριμένου μοντέλου ανθρώπου. Το πως συμβαίνει αυτό θα το δούμε παρακάτω.
Η ΕΑΕ βασίζεται στη θεωρία του Κονεκτιβσισμού ( George Siemens και Stephen Downes 2008) και (Siemens, 2010). Ο Κονεκτιβισμός εισάγει μια εντελώς διαφορετική ματιά στη γνώση και στη μάθηση, η γνώση είναι κατανεμημένη σε ένα δίκτυο συνδέσμων και η μάθηση βασίζεται στη δυνατότητα κατασκευής και διάσχισης των συγκεκριμένων δικτύων. Στο άρθρο Learning Theory for the Digital Age» (Siemens, 2004) η μάθηση περιγράφεται ως διαδικασία που συμβαίνει σε νεφελώδεις συνθήκες, χωρίς να βρίσκεται πλήρως υπό τον έλεγχο των ατόμων.
Η μάθηση δεν αποτελεί εσωτερική διαδικασία, δημιουργείται κατά τη διασύνδεση ομάδων πληροφοριών στη δομή ενός ευρύτερου οργανισμού ή σε μια βάση δεδομένων, και τελικά η ακολουθία των συνδέσεων και των διαδρομών στον ψηφιακό χώρο συνιστά τον οδικό χάρτη της.
Σε ένα τέτοιο μοντέλο διαφαίνεται η τάση απεξάρτησης του μαθητή από το δάσκαλο και απαξίωσης της έννοιας της διδασκαλίας (Slaughter & Rhoades, 2004, Giroux, 2010) ενώ η αξία της γνώσης κρίνεται όλο και περισσότερο με βάση την πρακτική εφαρμογή της (Drucker, 1996 Giddens, 2010), δηλαδή εργαλειοποιείται και αποκτά ανταγωνιστικό χαρακτήρα (Mavelli, 2014). Ο δάσκαλος γίνεται απλά ο αναμεταδότης-ελεγκτής της πληροφορίας ενώ με την απαξίωση της διδασκαλίας, αμφισβητείται κατά κύριο λόγο, η έννοια της παιδείας ως ενεργή διαδικασία διαμόρφωσης ολοκληρωμένου ανθρώπου “homo universalis”, του ολοκληρωμένου δηλαδή πνευματικά ανθρώπου και ενεργού χειραφετημένου πολίτη, με συγκροτημένη άποψη για τα ζητήματα της επιστήμης, του πολιτισμού, τα κοινωνικά θέματα και συλλογική συνείδηση.
Εξ Αποστάσεως μέσο χειραφέτησης και γνωστικό εργαλείο
Από την άλλη τα εργαλεία της η ΕΑΕ αποτελούν μοναδικό μέσο δημιουργίας μαθησιακών περιβαλλόντων που μπορούν να παρακάμψουν καταστασιακά ή προδιαθεσιακά εμπόδια. Καταστασιακά ορίζονται τα εμπόδια που δημιουργούνται σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές και κοινωνικές συνθήκες π.χ κλείσιμο των σχολείων λόγω επιδημίας (covid-19), ενώ προδιαθεσιακά τα εμπόδια που δημιουργούνται λόγω δυσκολιών πρόσβασης στην εκπαιδευτική διαδικασία π.χ. λόγω φύλου, λόγω φυλής, λόγω γεωγραφικής απόστασης κτλ.
Η χρήση των εργαλείων της ΕΑΕ ως συμπληρωματικό μέσο διδασκαλίας, νοηματοδοτείται από τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο του εκπαιδευτικού και προσδιορίζεται από τη μετασχηματιστική αντίληψη του μέσου σε γνωστικό χειραφετητικό εργαλείο. Ο εκπαιδευτικός είναι υπεύθυνος για τον μετασχηματισμό του τεχνολογικού εργαλείου σε γνωστικό εργαλείο λόγω της δυνατότητας συγγραφής και παραγωγής υλικού από τον ίδιο, το ζητούμενο δηλαδή για τον παραπάνω μετασχηματισμό. Ο εκπαιδευτικός, συνειδητοποιεί πως δεν είναι απλά μεταδότης ή ελεγκτής της πληροφορίας, αλλά έχει τη δύναμη να δημιουργήσει μαθησιακά περιβάλλοντα, υλικό και δραστηριότητες συνειδητά επιλεγμένες με σκοπό να μετασχηματίσει ή και να αναδομήσει παγιωμένες στάσεις και αντιλήψεις. Ο εκπαιδευτικός σε αυτήν την περίπτωση ξεκινάει με τις διαπιστωμένες ανάγκες των μαθητών του, κατασκευάζει υλικό και προσκαλεί την τεχνολογία, ως χειραφετητικό συμπληρωματικό μέσο της εκπαιδευτικής-μαθησιακής διαδικασίας. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το μέσο αποκτάει κοινωνικά χαρακτηριστικά και η γνώση προτού εκφραστεί ως ατομικό επίτευγμα ζυμώνεται στην κοινωνική συνειδητότητα.
Αναγκαία προϋπόθεση της παραπάνω διαδικασίας είναι ο τεχνολογικός (λειτουργικές δεξιότητες) και ο παιδαγωγικός γραμματισμός (δομικές και στρατηγικές δεξιότητες) να λαμβάνονται υπόψη, κατά το σχεδιασμό του κατάλληλου κάθε φορά, εκπαιδευτικού υλικού. Η διδασκαλία του αντικειμένου της πληροφορικής στο δημοτικό, ως ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο που ακολουθεί το μοντέλο «μαθαίνω για τον υπολογιστή» και δεν συνομιλεί με κανένα άλλο μάθημα, θεωρείται όχι μόνο πεπερασμένη και αποτυχημένη ως προς τον παιδαγωγικό γραμματισμό αλλά συνάμα αποκλείει και τον εκπαιδευτικό της τάξης, από το ενεργοποιηθεί στην κατεύθυνση του μοντέλου «μαθαίνω από τον υπολογιστή».
Από την άλλη σύμφωνα με έρευνες 7 στις 10 οικογένειες έχουν σήμερα πρόσβαση στο διαδίκτυο και κατέχουν κάποιο τεχνολογικό εργαλείο. Οι χαμηλότερες οικονομικά τάξεις, χρησιμοποιούν τα τεχνολογικά εργαλεία κυρίως για διασκέδαση, ενώ οι τάξεις με υψηλά οικονομικά εισοδήματα, κυρίως για μορφωτικούς λόγους. Αποτέλεσμα αυτής της διαφορετικής χρήσης των τεχνολογικών μέσων, είναι η δημιουργία ψηφιακού χάσματος ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Τα εργαλεία της ΕΑΕ, μπορούν να βοηθήσουν να μην εξελιχτεί το ψηφιακό και σε μαθησιακό χάσμα, με την προϋπόθεση το μέσο να αποκτήσει χαρακτηριστικά γνωστικού εργαλείου, να χρησιμοποιείται συστηματικά στην καθημερινότητα της σχολικής τάξης και να διαχέεται η χρήση του σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Και βέβαια ο εκπαιδευτικός της τάξης, είναι ο καταλληλότερος, που μπορεί να το κάνει αυτό με παιδαγωγικό τρόπο και με γνώμονα πάντα, την ολοκλήρωση των μαθητών/τριων του, σε κοινωνικά χειραφετημένους ανθρώπους.
Βιβλιογραφία
Bourdieu, 2017: Αντεπίθεση Πυρών: Για ένα ευρωπαϊκό κοινωνικό κίνημα.
Drucker, 1996: Μετακαπιταλιστική Κοινωνία.
Giddens, 2010: Ο Τρίτος Δρόμος: Η ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας
Hutton & Giddens, 2001: International Labor Organization – ILO (2012). Global Employment Trends for Youth 2012 (Σαρρή Ερατώ Ιωάννα 2019: Ανοικτά και Εξ Αποστάσεως Πανεπιστήμια: η επικοινωνιακή Στρατηγική στο σύγχρονο οικονομικό μοντέλο και στην ψηφιακή εποχή)
Laughter & Rhoades, 2004, Giroux, 2010: Bare Pedagogy and the Scourge of Neoliberalism: Rethinking Higher Education as a Demographic Public Sphere
Macedo, D., 2010: Η παιδεία της αποβλάκωσης: η παιδαγωγική των μεγάλων ψεμάτων. Στο: Γούναρης, Π. & Γρόλλιος, Γ. (Επιμ.), Κριτική Παιδαγωγική (Σαρρή Ερατώ Ιωάννα 2019: Ανοικτά και Εξ Αποστάσεως Πανεπιστήμια: η επικοινωνιακή Στρατηγική στο σύγχρονο οικονομικό μοντέλο και στην ψηφιακή εποχή)
Mavelli, 2014: Widening participation, the instrumentalization of knowledge and the reproduction of inequality. Teaching in Higher Education.
Read, 2009: A Genealogy of Homo-Economicus: Neoliberalism and the Production of Subjectivity (Σαρρή Ερατώ Ιωάννα 2019: Ανοικτά και Εξ Αποστάσεως Πανεπιστήμια: η επικοινωνιακή Στρατηγική στο σύγχρονο οικονομικό μοντέλο και στην ψηφιακή εποχή)
Siemens George και Downes Stephen 2008: What Connectivism Is. Retrieved September
Siemens, 2004: Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age. Retrieved
Μανιάτης, 1989: Θεωρητικές και Μεθοδολογικές Προϋποθέσεις της Νεοφιλελεύθερης Αντίληψης για το Κράτος
Μπέλλου 2001: Παγκοσμιοποίηση: Μύθος ή Συγκάλυψη της Καπιταλιστικής Φύσης του Σύγχρονου Κόσμου; Κομμουνιστική Επιθεώρηση, 2001, Τεύχος 3.
Σαρρή Ερατώ Ιωάννα 2019: Ανοικτά και Εξ Αποστάσεως Πανεπιστήμια: η επικοινωνιακή Στρατηγική στο σύγχρονο οικονομικό μοντέλο και στην ψηφιακή εποχή
