Το Μικρό Δέντρο (Αυτοοργανωμένο παιδαγωγικό εγχείρημα)
Ο Francisco Ferrer (1859-1909) υπήρξε ριζοσπάστης παιδαγωγός, ιδρυτής του Μοντέρνου Σχολείου, αναρχικός και μάρτυρας του κινήματος της ελεύθερης σκέψης. Εκτελέστηκε ύστερα από δολοπλοκίες του κρατικού και εκκλησιαστικού κατεστημένου της εποχής του, αφήνοντας ως παρακαταθήκη τις ρηξικέλευθες ιδέες του για μια παιδαγωγική της ελευθερίας.
Στις 13 Οκτωβρίου του 1909, ο Fransisco Ferrer οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασμα ενώ σε Ευρώπη και Αμερική καλούνται διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες. Ο Ferrer έγινε σύμβολο της ελεύθερης σκέψης και ο θάνατος του αποτελεί ημέρα μνήμης για την ελευθεριακή εκπαίδευση. Τα τελευταία λόγια του ήταν «Ζήτω το Μοντέρνο Σχολείο!»
Η εκτέλεση του Fransisco Ferrer ενέπνευσε την δημιουργία σχολείων σε Ευρώπη και Αμερική, όπως αυτά που ίδρυσαν οι E. Goldman, A. Berkman και Ν. Dick, σχολεία στα οποία οι άνθρωποι μαθαίνουν με τον ατομικό τους ρυθμό μέσα σε μια ατμόσφαιρα κοινοτικής ελευθερίας. Σκοπός όλων αυτών των ανθρώπων μέσα στα χρόνια δεν ήταν μόνο η δημιουργία νέων σχολείων, αλλά και η πρόταση μιας νέας κουλτούρας, μιας νέας ζωής και ενός καινούργιου κόσμου. «Ποιά είναι, λοιπόν, η αποστολή μας; Ποιό μέσο πρέπει να επιλέξουμε για να συνεισφέρουμε στη δημιουργία ενός νέου σχολείου; Ας ακολουθήσουμε προσεκτικά το έργο των ειδικών που μελετούν το παιδί και ας σπεύσουμε να βρούμε έναν τρόπο να εφαρμόσουμε τα ευρήματα τους στην Εκπαίδευση, στοχεύοντας στην πλήρη χειραφέτηση του ατόμου. Μα πώς θα μπορούσαμε να καταφέρουμε κάτι τέτοιο; Μονάχα πιάνοντας δουλειά κατευθείαν, προωθώντας την ίδρυση νέων σχολείων, στα οποία θα κυβερνά, όσο το δυνατόν περισσότερο, το πνεύμα της ελευθερίας, το οποίο –πιστεύουμε– θα διέπει ολόκληρη την εκπαίδευση του μέλλοντος», γράφει ο Ferrer στο «Μοντέρνο Σχολείο. Η καταγωγή και τα ιδανικά του».
Ξετυλίγοντας το νήμα της ελευθεριακής και αναρχικής εκπαίδευσης, επιλέγουμε από το πλήθος των αυτοοργανωμένων σχολικών κοινοτήτων να σταθούμε στο σημαντικότερο ίσως εγχείρημα που δεν ήταν άλλο από το «Μοντέρνο Σχολείο» του Francisco Ferrer. Με εργαλεία την σχολική εφημερίδα και το περιοδικό, τις κυριακάτικες διαλέξεις για ενήλικες, τις υπαίθριες τάξεις, τις κοινοτικές εκδρομές την τέχνη και την επιστήμη, το Μοντέρνο Σχολείο ήταν μια ελεύθερη κοινότητα διερευνητικής μάθησης. Σημαντικό εργαλείο για την εκμάθηση της ανάγνωσης υπήρξε το αγαπημένο αναγνωστικό των παιδιών του Μοντέρνου Σχολείου, «Οι περιπέτειες του Νονο» του Jean Grave ένα ουτοπικό παραμύθι που συγκρίνει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων της ενήλικης εξουσίας με μια αυτόνομη ελευθεριακή κοινότητα παιδιών (Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες το 2018 σε μετάφραση του Γ. Καράμπελα). Ο Anselmo Lorenzo προλογίζει: «Αγαπημένα μου παιδιά η Αυτονομία δεν υπάρχει, αλλά θα υπάρξει!».
Ο Jean Grave όπως και ο Πιοτρ Κροπότκιν, προσωπικότητες που συνεργάζονταν με το F. Ferrer και στήριζαν το «Μοντέρνο Σχολείο», μίλησαν για την ολιστική εκπαίδευση, δίνοντας έμφαση στην πολύπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η μάθηση δεν προέρχεται μόνο από τα βιβλία, αλλά και από τα συναισθήματα, τις πρακτικές ικανότητες, τη φυσική κατάσταση, την κοινωνική και ηθική εκπαίδευση.
Ο Ferrer θεωρούσε πως η εκπαίδευση χρειάζεται να βασίζεται σε λογικά και επιστημονικά στοιχεία, και να είναι ολιστική. Κάθε εκπαίδευση που βασίζεται μόνο στο διανοητικό και γνωστικό μέρος και παραμελεί το σώμα, την κίνηση και το συναίσθημα, οδηγεί στην διχοτόμηση του ανθρώπου σε σώμα και πνεύμα και κατ’ επέκταση συντηρεί και αναπαράγει τις ταξικές, φυλετικές και έμφυλες ανισότητες. Σημαντικό σημείο της παιδαγωγικής του «Μοντέρνου Σχολείου» είναι η αναγνώριση της σπουδαιότητας της πρακτικής εκπαίδευσης με βάση το μεγάλο φυσικό νόμο της αλληλεγγύης.
Μέσα από την ανάγνωση του βιβλίου του μπορούμε να διακρίνουμε τα βασικά σημεία της ελευθεριακής εκπαίδευσης, όχι απλά για να τα καταγράψουμε, αλλά για να τ’ αντιπαραθέσουμε, όπως προλογίζει ο Χ. Ποζίδης, «με το στίβαγμα των μαθητών σε ανεπαρκείς αίθουσες, με την καταναγκαστική αποστήθιση και την απομνημόνευση σε βάρος της κατανόησης, με το βασανιστικό άγχος των εξετάσεων, με τη θυσία των γνώσεων στο βωμό του κέρδους και της οικονομίας στο σημερινό, εχθρικό για την παιδεία φιλελεύθερο περιβάλλον»:
1. Καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και όχι αναπαραγωγή των κυρίαρχων ενήλικων στερεότυπων: «Η εκπαίδευση δεν είναι άξια του νοήματος της, εάν δεν απαλλαγεί από κάθε δογματισμό».
2. Αυτοδιοίκηση των μαθητικών κοινοτήτων και η αυτοδιάθεση του άτομου στην κοινότητα: «Το κάθε νέο άτομο μπορεί να αυτοκατευθύνει την μόρφωση του/της, αλλά και την κοινωνική ζωή του/της».
3. Ελευθερία επιλογής και κίνησης: «Η εκπαίδευση του μέλλοντος χρειάζεται να είναι διερευνητική και αυθόρμητη».
4. Ισότητα: «Συνεκπαίδευση των φύλων, των φυλών, των τάξεων, των ηλικιών, δηλαδή έμπρακτη αλληλοβοήθεια».
5. Σεβασμός και πίστη στο νέο άτομο: «Ολιστική Εκπαίδευση του ατόμου χωρίς να διαχωρίζεται το σώμα από το νου».
Πώς όμως μας επηρεάζει το Μοντέρνο Σχολείο στο εδώ και στο τώρα;
Η σημασία που έχει το όραμα του F. Ferrer στο σήμερα, περισσότερο από έναν αιώνα μετά τον θάνατο του, συνδέεται με την επίκαιρη ανάγκη της δημιουργίας ελεύθερων σχολείων, χωρίς δόγματα, που να διδάσκουν το πώς να σκεφτόμαστε και όχι το τι να πιστεύουμε. Ο ίδιος χαρακτηριστικά αναφέρει: «Δεν διστάζουμε να δηλώσουμε πως επιθυμούμε ανθρώπους που θα εξελίσσονται εσαεί, ικανούς να καταστρέφουν και να ανανεώνουν συνεχώς τα διαθέσιμα μέσα και να ανανεώνονται οι ίδιοι, ανθρώπους που η διανοητική τους ανεξαρτησία θα είναι η ανώτερη δύναμη τους και δεν θα υποτάσσονται σε κανέναν. Ανθρώπους ανοιχτούς στα καλύτερα πράγματα, πρόθυμους να καλωσορίζουν νέες ιδέες, που θα φιλοδοξούν να ζήσουν πολλαπλές ζωές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η κοινωνία μας φοβάται τέτοιους ανθρώπους ̇ επομένως, δεν μπορεί κανείς να περιμένει πως θα επιθυμεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα τους δημιουργεί».
Το Μικρό Δέντρο: από τη θεωρία στην πράξη
Στην ερώτηση πώς οραματιζόμαστε ένα ελεύθερο σχολείο, η απάντηση βρίσκεται στο πώς οραματιζόμαστε μια ελεύθερη κοινωνία. Προσπαθούμε να επικαιροποιήσουμε την αποσιωπημένη ιστορία αυτού του σχολείου και τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους η ύπαρξη του επηρεάζει διαχρονικά το παιδαγωγικό όραμα, τη θεωρία και την πράξη, τόσο στα δημόσια σχολεία όσο και στα αυτοοργανωμένα.
Τον Δεκέμβριο του 2015, στο Μικρό Δέντρο προετοιμάζαμε πυρετωδώς την πρώτη μας παρουσίαση με θέμα «Το Μοντέρνο Σχολείο του F. Ferrer». Τρεις μήνες αργότερα ταξιδέψαμε στην Ισπανία με σκοπό να επισκεφτούμε το Αναρχικό Σχολειο Paideia στη Μέριδα και το Ινστιτούτο F. Ferrer στην Βαρκελώνη (όπου υπάρχει όλο το πρωτότυπο αρχείο του F. Ferrer). Σαν νεοσύστατη ομάδα τότε, αφενός προσπαθούσαμε να συγκροτήσουμε και να συνθέσουμε το παιδαγωγικό μας πλαίσιο από την θεωρία στην πράξη, αφετέρου θέλαμε να εμπνευστούμε «σκαλίζοντας» αποσιωπημένες παιδαγωγικές ιστορίες. Αυτές οι «μικρές» ιστορίες μας ενέπνευσαν και μας έκαναν να αισθανθούμε την σημαντικότητα του να (ξανα)ειπωθούν και να (ξανα)γραφτούν στο εδώ και στο τώρα. Μας έκαναν να κατανοήσουμε ότι η παιδαγωγική δεν είναι ουδέτερη και πως θέλουμε να αναπαράγουμε έναν άλλο πολιτισμό βασισμένο στις αξίες της ελευθεριακής και αναρχικής σκέψης από τις οποίες εμπνεόμαστε. Ακόμα μας έδωσαν δύναμη να πειραματιστούμε για μια ολιστική παιδαγωγική συνοδεύοντας τα νέα άτομα στην ειρηνική εξερεύνηση του εαυτού τους, του άλλου και του περιβάλλοντος Μικρές ιστορίες σχολείων, παιδιών, παιδαγωγών, και γονιών που προσπάθησαν να επαναπροσδιορίσουν την παιδαγωγική σε άμεση σύνδεση με το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και τους αγώνες της κάθε εποχής. Οι «Μικρές» παιδαγωγικές ιστορίες είναι παγκόσμιες και αφορούν τόσο το παρόν όσο και το μέλλον, διότι σίγουρα υπάρχουν τέτοιες ιστορίες που δεν έχουν ειπωθεί, ούτε γραφτεί, αλλά κυρίως πραγματωθεί.
Η έκδοση αυτής της «μικρής» ιστορίας από τις Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες («Fransisco Ferrer i Guardia: To Μοντέρνο Σχολείο-Η Καταγωγή και τα Ιδανικά του», σε μετάφραση των Ν. Ποζίδη και Φ. Τσαλούχου) συμπληρώνει μια σημαντική ψηφίδα της Ελευθεριακής και Αναρχικής εκπαίδευσης και αναδύει μια αληθινή ιστορία, μιας αληθινής εκπαίδευσης που επηρέασε τα παιδαγωγικά κινήματα σε Ευρώπη και Αμερική. Η έκδοση αυτή καλύπτει ένα κομμάτι τόσο από το ιστορικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, όσο και από το παιδαγωγικό κενό.
Τέλος, σημειώνουμε μερικά κεφάλαια του βιβλίου, όπως η συνεκπαίδευση των φύλων, της φυλής και της τάξης, η εξατομικευμένη εκπαίδευση χωρίς επιβραβεύσεις, τιμωρίες και χωρίς εξετάσεις, η ολιστική και βιωματική εκπαίδευση, η έκδοση σχολικού περιοδικού, και άλλα πολλά, που στις μέρες μας θεωρούνται καινοτόμες ιδέες τις οποίες εφαρμόζουν τα «καινοτόμα» σχολεία.
Ο ίδιος ο F. Ferrer (1908) αναρωτιέται: «Πότε θα επιτευχθούν όλα τα παραπάνω»… σε ένα πλαίσιο κοινοτικό με αξίες την Δικαιοσύνη, την Υπευθυνότητα, την Ελευθερία, την Αγάπη, την Γνώση και την Αλληλεγγύη;»
Είμαστε στην ευχάριστη θέση να σας ευχηθούμε καλή ανάγνωση!
