Γιώργος Τζωρτζακάκης
Στις 1/11/2024 δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ ένα νέο πρόγραμμα σπουδών για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης(νηπιαγωγείο ως δευτεροβάθμια). Στις 6/12/2024 (1 και πλέον μήνα μετά) το Υπουργείο Παιδείας στέλνει εγκύκλιο στα σχολεία και ζητά την άμεση (από τη φετινή σχολική χρονιά εφαρμογή της δράσης!). Πριν καν να επιμορφώσει τους σχολικούς συμβούλους, τους οποίους επιμόρφωσε μια βδομάδα μετά από την εγκύκλιο αυτή, στις 13/12! Δηλαδή πρώτα έβγαλε εγκύκλιο που ζητούσε από τα σχολεία να την εφαρμόσουν άμεσα και μετά επιμόρφωσε (σε μια 3ωρη επιμόρφωση) τους σχολικούς συμβούλους!
Γενικά, ζητά να αφιερώσουμε από 10-30 ώρες μέχρι το τέλος του έτους στο πρόγραμμα αυτό. Οι ώρες αυτές (στο δημοτικό) θα παρθούν από εργαστήρια δεξιοτήτων, μελέτη ενώ στις Ε-ΣΤ τάξεις 10 ώρες ακόμα και από φυσική!
Περιγράφει ένα νέο πρόγραμμα με στόχο την καλλιέργεια της ιδιότητας του ενεργού πολίτη σε μαθητές και μαθήτριες από πολύ νεαρή ηλικία. Από μια πρώτη ανάγνωση, το πρόγραμμα περιλαμβάνει δράσεις σχετικές με τη δημοκρατία, την κοινωνική ευθύνη, την αειφορία, τον εθελοντισμό και γενικότερα την ανάπτυξη συμπεριφορών που προάγουν τη συμμετοχή στα κοινά.
Σημεία για προβληματισμό:
1. Καθυστερημένη Ενημέρωση: Η εγκύκλιος δημοσιεύτηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2024, δηλαδή σχεδόν στα μέσα του σχολικού έτους, λίγο πριν δώσουμε ελέγχους 1ου τριμήνου και ταυτόχρονα όταν ο προγραμματισμός των εκπαιδευτικών και τα εργαστήρια δεξιοτήτων έχει ήδη ολοκληρωθεί και κατατεθεί από τον Σεπτέμβριο. Αυτή η καθυστέρηση δυσχεραίνει την υλοποίηση οποιουδήποτε νέου προγράμματος, ειδικά ενός τόσο φιλόδοξου και πολυεπίπεδου σχεδιασμού.
2. Ανατροπή Προγραμματισμού: Τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων και οι σχολικές δράσεις έχουν ήδη οργανωθεί από τις εκπαιδευτικές μονάδες, σύμφωνα με τις οδηγίες που δόθηκαν στην αρχή της χρονιάς. Δεν είναι δυνατόν οι εκπαιδευτικοί να καλούνται στη μέση του σχολικού έτους να ανατρέψουν τα σχέδιά τους, προσαρμόζοντας τον χρόνο και τις δραστηριότητές τους σε ένα νέο πλαίσιο. Επίσης δεν ειναι δυνατόν στα μέσα της χρονιάς να ανατρέπεται ο προγραμματισμός των μαθημάτων (ενδεικτικά στις Ε-ΣΤ τάξεις απαιτούνται 30 ώρες 10 από τις οποίες είναι από εργαστήρια δεξιοτήτων, 10 από ΚΠΑ και 10 από φυσική!). Τέλος, αναρωτιόμαστε γιατί τέτοια πίεση για εφαρμογή φέτος και όχι του χρόνου, που θα ήταν και το λογικό. Δε μπορεί το πρόγραμμα σπουδών να δημοσιεύεται Νοέμβριο και να ζητείται άμεση εφαρμογή στα σχολεία. Επίσης γιατί να μην ενσωματωθεί από του χρόνου στα υπάρχοντα μαθήματα; Μετακυλίεται υπέρμετρο βάρος ευθύνης στους εκπαιδευτικούς.
3. Έλλειψη Συστηματικής Υποστήριξης: Το Πρόγραμμα Σπουδών «Δράσεις Ενεργού Πολίτη» περιλαμβάνει πολυδιάστατους στόχους, όπως η ενίσχυση της βιώσιμης ανάπτυξης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Ωστόσο, δεν συνοδεύεται από επαρκή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, ούτε από πρόσθετους πόρους (χρονικούς ή υλικούς/χρηματοδοτήσεις), απαραίτητους για την επιτυχή υλοποίησή του.
4. Σύνηθες Μοτίβο Συμπεριφοράς: Αυτή η πρακτική, όπου το Υπουργείο «θυμάται» τις σχολικές μονάδες αργοπορημένα και απαιτεί άμεση εφαρμογή αλλαγών, δυστυχώς δεν είναι καινούργια. Αντί να προγραμματίζει εγκαίρως, συχνά μετακυλίει την ευθύνη στους εκπαιδευτικούς, δημιουργώντας άγχος και υπερφόρτωση, εις βάρος της ποιότητας της εκπαίδευσης. Την ίδια στιγμή απαιτεί από εμάς να κάνουμε προγραμματισμό δράσεων από την έναρξη της χρονιάς!
Μερικές σκέψεις από τη σκοπιά της κριτικής παιδαγωγικής
Η έννοια του «ενεργού πολίτη» ως ουδέτερη ή αποπολιτικοποιημένη
Στην εγκύκλιο γίνεται λόγος για ενεργό πολίτη, χωρίς όμως να αποσαφηνίζεται κριτικά τι σημαίνει «ενεργός πολίτης» στη σημερινή συγκυρία. Η κριτική παιδαγωγική τονίζει ότι κάθε όρος που χρησιμοποιείται στην εκπαίδευση εμπεριέχει ιδεολογικές προεκτάσεις. Έτσι, υπάρχει ο κίνδυνος:
- Η «ενεργός πολιτειότητα» να ανάγεται απλώς σε δράσεις τύπου «εθελοντισμού» ή «φιλανθρωπίας», αφήνοντας εκτός κάδρου τη συλλογική διεκδίκηση, τη δυνατότητα κριτικής στη δομή της εξουσίας και τον ρόλο της ανισότητας.
- Να αντιμετωπίζεται η πολιτειότητα ως ατομική ευθύνη, αντί για μια διαδικασία πολιτικής ζύμωσης και δημοκρατικής αμφισβήτησης.
Τι είδους διδασκαλία υπονοείται;
Παρότι το πρόγραμμα καλεί τους μαθητές σε διάφορες δράσεις, η εγκύκλιος (όπως συνήθως συμβαίνει με τις επίσημες κατευθύνσεις/εγκυκλίους) μπορεί να υπονοήσει μια γραφειοκρατική εφαρμογή: λίστες με δραστηριότητες, «μάζεμα πόντων» και πιστοποίηση ότι το σχολείο υλοποίησε δράσεις «ενεργού πολίτη». Αυτό αναπαράγει, σε σημαντικό βαθμό, αυτό που ο Freire ονομάζει τραπεζική αντίληψη:
- Ο εκπαιδευτικός απλώς «εγκαθιστά» το πρόγραμμα, βασισμένο σε συγκεκριμένους στόχους.
- Οι μαθητές ακολουθούν συγκεκριμένες οδηγίες/δραστηριότητες, χωρίς ουσιαστικό χώρο για πρωτοβουλία ή κριτικό αναστοχασμό πάνω στο γιατί τις κάνουμε και πώς αυτές συνδέονται με τη ζωή τους.
- Αν το πρόγραμμα δεν εμπλέξει τους μαθητές/τριες στην κοινή χάραξη των στόχων, στην ανοιχτή συζήτηση γύρω από κοινωνικά ζητήματα, ή δεν ενισχύσει μορφές αυτοοργάνωσης (π.χ. μαθητικά συμβούλια), τότε ο κίνδυνος είναι η «ενεργός πολιτειότητα» να μετατραπεί σε μια ακόμα τυπική υποχρέωση στη διάρκεια της σχολικής χρονιας.
Τυπική και εργαλειακή αξιολόγηση
Στη σημερινή εποχή, πολλοί φορείς(π.χ. ΟΟΣΑ) πιέζουν για μετρήσιμους δείκτες και διαρκή «αξιολόγηση» της προόδου των μαθητών. Το πρόγραμμα «Δράσεις Ενεργού Πολίτη» φαίνεται να εντάσσεται σε μια εργαλειακή λογική (π.χ. πόσες δράσεις έγιναν, πόσα project παρουσιάστηκαν, ποια πιστοποιητικά αποκτήθηκαν), οπότε διατρέχει τον κίνδυνο:
- Να εκφυλιστεί σε ένα σύνολο τυπικών δραστηριοτήτων, χωρίς να μεταβάλλει τις σχέσεις εξουσίας και τις αντιλήψεις των μαθητών/τριών.
- Να αποσυνδεθεί από τα «ζωντανά» προβλήματα της κάθε κοινωνίας/γειτονιάς και να γίνει απλώς «βιτρίνα καινοτομίας».
Συμπέρασμα
Η όποια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση ή νέο πρόγραμμα σπουδών για τον «ενεργό πολίτη» θα χρειαστεί να κινηθεί πέρα από το «φαίνεσθαι» και τα απλά «κουτάκια συμμόρφωσης», στοχεύοντας στην κοινωνική χειραφέτηση και στην κριτική σκέψη των μαθητών/τριών – ώστε, σε συνδυασμό με μια σειρά άλλων πραγμάτων, να διαμορφωθεί μελλοντικά μια κοινωνία δημοκρατίας, ισότητας και ανοιχτή στις αλλαγές. Αυτό είναι, σε κάθε περίπτωση, ευθύνη των συνδικάτων των εκπαιδευτικών, αλλά και των μεμονωμένων εκπαιδευτικών, που ασφυκτιούν στο σημερινό σχολείο.